رویکرد ترکیبی ارزش افزودۀ اقتصادی و سود تقسیمی در بهینهسازی سبد سهام با استفاده از الگوسازی آرمانی
یکی از اقدامات اساسی در راستای سرمایهگذاری صحیح در بازار سهام، توجه به معیارهای گوناگون در انتخاب سهام است. ازجملۀ این معیارها، ارزش افزودۀ اقتصادی را میتوان نام برد. بدینمنظور، شاخصهای ریسک و بازده با معیارهای ارزش افزودۀ اقتصادی، سود تقسیمی و ضرایب کشیدگی و چولگی ترکیب و با استفاده از الگوسازی آرمانی، الگویی طراحی شد که به ترکیب بهینهترین سبد سهام منجر میشود. محاسبۀ میزان اهمیت معیارهای الگو با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسلهمراتبی (AHP) انجام شد. در این پژوهش، مقایسهای در نتایج حاصل از حضور آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی در قبال نبود آرمان سود تقسیمی و برعکس و حضور هر دو آرمان و الگوی مارکوتیز انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داد حضور هر دو آرمان، نسبت بازده به ریسک بیشتری از دیگر الگوهای مدّنظر این پژوهش مانند الگوی مارکویتز دارد و درنتیجه، بازده بیشتری را نیز به ارمغان میآورد.
کلیدواژهها
- ارزش افزودۀ اقتصادی
- الگوسازی آرمانی
- بهینهسازی سبد سهام
- رویکرد ترکیبی
- سود تقسیمی
20.1001.1.23831170.1397.6.2.2.5
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A Hybrid Approach for Economic Value Added and Dividends in Portfolio Optimization Using Goal Programming
نویسندگان [English]
- Saeed Safari 1
- Mohamad Javad Sheikh 2
- Yousef Moshtaghi 3
1 Assistant Professor, Faculty of Humanities, Department of Industrial Management, Shahed University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Business Management, Faculty of Humanities, Shahed University, Tehran, Iran
3 M.Sc. Student, Faculty of Humanities, Department of Business Management, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]
One of the essential actions for perfect investment in the stock market is to consider various criteria in stock selection. One of these criteria is economic value added. By combining risk and return measures with economic value added, dividends and kurtosis and skewness coefficients; and using goal programming, a model that can lead to the most optimal portfolio can designed. The analysis of hierarchical process (AHP) was used to calculate the importance of the model criteria. In this study, comparison of the results was done between the ideal of economic value in the absence aspirations of dividends and vice versa and presence of both the ideals and Markowitz model. The research findings showed that the proposed model of this study has a higher return to risk ratio, compared to other models tested in this study such as Markowitz model, and subsequently the proposed model leads to a greater return.
کلیدواژهها [English]
- Hybrid approach
- Economic value added
- Dividends
- Goal programming
- Portfolio optimization
اصل مقاله
مقدمه
سرمایهگذاری در دنیای امروز، پایه و اساس پیشرفت در هر کشوری است؛ درنتیجه، تصمیمگیری صحیح در امر سرمایهگذاری نیازمند اطلاعات دقیق، مهارت و قدرت تجزیه و تحلیل است ]6[. تصمیمگیرندگان باید عوامل مختلفی چون نقدشوندگی، نرخ ارز، هزینههای معامله، رفتارهای سرمایهگذار، روند بازار مالی و غیره را هنگام تصمیمگیری برای یک سرمایهگذاری صحیح مدّنظر قرار دهند ]15[ تا سرمایهگذار به حداکثر بازده در سطح مطلوبی از ریسک دست یابد. در یک سرمایهگذاری، ریسک تصمیمها باید کنترل شود و در صورت امکان کاهش یابد. یکی از راههای کنترل و کاهش ریسک سرمایهگذاری، تشکیل سبد سهام و تنوعبخشیدن به انواع داراییها است ]6[. برای انتخاب سبد سهام، الگوهای کلاسیک چون الگوی میانگین-واریانس مارکویتز [1] (1952)، الگوی انحراف میانگین مطلق کونو و یامازاکی [2] (1991) و الگوی انتخاب حداقل- حداکثر یونگ [3] (1998) را میتوان نام برد. در فرایند سرمایهگذاری، سرمایهگذاران بهطور کلی با توجه به اهمیت و اولویتها، مطابق راهبردهای سرمایهگذاری خود به هر کدام از انتخابهای ممکن، میزانی از سرمایۀ خود را اختصاص میدهند ]18[؛ به عبارت دیگر، تصمیمگیرندگان در هنگام تصمیمگیری با معیارهای مختلف و چندگانهای مواجه میشوند که الگوی برنامهریزی خطی، تمام معیارها را بهطور همزمان نمیتواند ترکیب کند]10[. امروزه برنامهریزی آرمانی، روشی کلیدی برای برخورد با مشکلات تصمیمگیری چندمعیاره است ]21[. برنامهریزی آرمانی مجموعهای از اهداف چندگانه است که انحراف بین اهداف و سطح آرمانها را در سبد سهام به حداقل میرساند ]9[. در پژوهشهای متعددی از برنامهریزی آرمانی برای ارائۀ سبد سرمایهگذاری بهینه استفاده شده است. در این پژوهش سعی شده است علاوه بر آرمانهای پیشنهادی پژوهشگران، از آرمانهای دیگر پژوهشها نیز استفاده شود. در پژوهش منصور [4] و همکاران (2007)، کلنیاتی و روستم [5] (2009) ، مهیری و پریجنت [6] (2010) ، کمال بای و همکاران [7] (2011) از آرمانهای بهحداکثررساندن بازده و چولگی و بهحداقلرساندن واریانس و کشیدگی استفاده شده است. الگوی دیگری را قندهاری و همکاران (2012) براساس آرمانهایی چون بهحداقلرساندن ریسک، بهحداکثررساندن بازده و سود تقسیمی، مثبتبودن ضریب چولگی و منفیبودن ضریب کشیدگی طراحی کردهاند. با استفاده از معیارهای مدّنظر پژوهشهای بررسی شده (بازده، ریسک، سود تقسیمی، ضرایب کشیدگی و چولگی) و افزودن معیار ارزش افزودۀ اقتصادی بهدلیل نشاندادن ارزش ذاتی یک شرکت و میزان ایجاد ارزش در سرمایۀ سرمایهگذاران سعی شده است بهینهترین سبد سهام ارائه شود. هدف این پژوهش، مقایسۀ نتایج حاصل از اضافهکردن آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی به آرمانهای استفادهشده در دیگر پژوهشها در مقابل نبود این آرمان و الگوی مارکویتز است؛ به عبارت دیگر، هدف، پاسخ به این پرسش است که آیا حضور آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی به نتایج بهتر در مقایسه با آرمانهای دیگر پژوهشها منجر میشود یا خیر؟
مبانی نظری
نظریۀ مدرن انتخاب سبد سهام را که در آن نرخ بازده و ریسک بهطور همزمان بررسی شده است، مارکویتز در سال 1952 ارائه کرد. در این الگو از واریانس برای اندازهگیری ریسک استفاده شده است ]9[. او برای اولین بار، رابطهای بین ریسک سبد سهام و بازده تعیین کرده است ]3[. وی تصریح کرد هر سرمایهگذار، سبد سهام بهینه با استفاده از دو عامل ضروری بازده و ریسک میتواند ایجاد کند ]7[. در نظریۀ مارکویتز، سبد سهام کارا تلقی میشود. سبد سهام کارا، سبد سهام با حداقل ریسک برای بازده یا با بیشترین بازده برای سطحی از ریسک تعریف شده است ]3[. الگوی مارکویتز، سبدهایی را ارائه میدهد که عایدی سرمایهگذاران افزایش یابد و بهطور همزمان ریسک را به حداقل میرساند؛ اما این انتخاب تنها به دو معیار محدود نمیشود ]1[. با وجود محبوبیت الگوی مارکویتز، نقدهای بسیاری بر آن مانند نرمالنبودن توزیع بازده، در طول سالها شده است ]22[. الگوی مارکویتز، دو مشکل محاسبه و در نظر نگرفتن علایق سرمایهگذاران دارد. او بازده و ریسک پرتفولیو را بهصورت زیر محاسبه کرده است:
در این معادلات، ( )E بازده مورد انتظار سبد سهام، وزن iامین اوراق بهادار در سبد، ( )E بازده مورد انتظار اوراق بهادار i، واریانس بازده سبد سهام، واریانس بازده اوراق بهادار i و کواریانس میان بازده اوراق بهادار i و j است.
شارپ [8] (1961) با پیگیری کارهای مارکویتز، الگوی تکشاخصی ارائه داد که بازده هر اوراق بهادار را به بازده شاخص سهام عادی مرتبط میکند. از نظر وی بتای بازار تنها عامل در ریسک سبد سهام است. الگوی تکعاملی وی بهصورت زیر است ]8[.
در این الگو، بازده مورد انتظار سبد سهام، تقسیم سبد دارایی و کسب سود بخشی از بودجۀ کل که در طرح iام سرمایهگذاری میشود، بازده مورد انتظار ورقۀ iام، نسبت کواریانس عایدی ورقۀ iام بازار به واریانس بازار و درجۀ ریسکگریزی است. الگوی قیمتگذاری داراییهای سرمایهگذاری را راس [9] (1970) پایهگذاری کرد؛ اما مشخصنکردن تعداد عوامل تأثیرگذار در عایدی اوراق بهادار و همچنین لحاظنکردن ترجیحات سرمایهگذار از مشکلات الگوی وی است ]5[. الگوهای ذکرشده بهصورت تکهدف است؛ اما الگوهای چندهدفه، الگوهایی هستند که در آن بیش از یک هدف در نظر گرفته میشود. یکی از کاراترین تکنیکهایی که برای حل الگوهای چندهدفه میتوان نام برد، برنامهریزی آرمانی است ]9[. برنامهریزی آرمانی را نخستین بار چارنز و کوپر [10] (1955) معرفی کردند. در طول دهۀ 60 با ایجری [11] توسعۀ بیشتری یافت. در دهۀ 70 برنامهریزی آرمانی با لی [12] به عرصۀ مدیریت و علوم کاربردی راه یافت ]5[. ایدۀ اصلی این الگو، تعیین سطحی از عملکرد اهداف و بهحداقلرساندن هرگونه انحراف از این سطح است ]1[. در بهحداقلرساندن اختلاف بین دستیابی به اهداف و سطح آرمانها، برنامهریزی آرمانی روش مهمی محسوب میشود ]3[. گفتنی است برنامهریزی آرمانی بهدلیل انعطافپذیری ذاتی آن در بررسی مشکلات تصمیمگیری با چندین هدف متناقض و اطلاعات ناقص یا مبهم، در علم مدیریت بهطور گسترده استفاده میشود ]4[. در انتخاب سبد سهام بهطور همزمان، تصمیمگیرنده باید اهداف متضادی مانند نرخ بازگشت ریسک و نقدشوندگی را در نظر بگیرد؛ از اینرو، تکنیکهای برنامهریزی چندهدفه مانند برنامهریزی آرمانی برای کسب بهترین رضایت تصمیمگیرنده از آرمان و عملکرد در انتخاب سبد سهام استفاده میشود ]4[. اولین الگوی برنامهریزی آرمانی استفادهشده در امور مالی را لی و لرو [13] (1973) توسعه دادند که بهصورت زیر است ]9[:
در این الگو، عایدی مورد انتظار ورقۀ iام، بتای ورقۀ iام، بازده مورد انتظار سرمایهگذار از سهام iام، واریانس سهام iام و G حداکثر درصد مطلوب برای سرمایهگذاری در سهام iام است ]17[. عراقی (1385)، با توجه به الگوی لی و لیرو، نسبت سهام در چهار صنعت واسطههای مالی، مواد و محصولات شیمیایی، محصولات کانی غیر فلزی، خودرو و ساخت قطعات را با اندکی تغییر مشخص کرد [2]. الگوی لی و چیسر [14] (1980) الگوی جامعتری را در نظر گرفته بود ]16[.
در این الگو، مقدار پول سرمایهگذاریشده در ورقۀ iام،BC بودجۀ سرمایهای تخصیصیافته برای کل سرمایهگذاری، n تعداد اوراق، تا نشاندهندۀ اولویتهای دادهشده به اهداف است که براساس نظر سرمایهگذار تعیین میشوند، D سود تقسیمی، B ریسک سرمایهگذاری برای ورقۀ iام و درنهایت، M یک ارزش بسیار زیاد است. تاپو و فینستین (1993) با تبدیل الگوی خطی کونو و یامازاکی [15] به الگوی برنامهریزی آرمانی، گام مؤثری در انتخاب سبد سهام بهینه برداشتند ]5[. با توجه به ارزش ذاتی یک شرکت و میزان ایجاد ارزش در سرمایۀ سرمایهگذاران، معیار جدیدی را بهعنوان ارزش افزودۀ اقتصادی در انتخاب سبد سهام میتوان در نظر گرفت. ارزش افزوده را در پایان قرن هجدهم برای نخستین بار، اقتصاددانان مطرح کردند ]13[. استرن و استوارت [16] (1980) تلاش کردند برای محاسبۀ ارزش افزودۀ اقتصادی از اطلاعات حسابداری سنتی پس از تعدیلهای لازم استفاده کنند؛ به عبارت دیگر، ارزش افزودۀ اقتصادی همان مفهومی است که اقتصاددانان آن را سود اقتصادی یا سود باقیمانده مینامند. استرن و استوارت معتقدند بهترین معیار برای ارزیابی عملکرد داخلی و خارجی، ارزش افزودۀ اقتصادی است و این معیار را جایگزین معیارهای قبلی حسابداری کردند. ارزش افزودۀ اقتصادی، تعیینکنندۀ قیمت سهام و مبنایی برای ارزیابی عملکرد است. اثربخشی مدیریت در یک سال معین را با ارزش افزودۀ اقتصادی میتوان نشان داد ]19[. در اکتبر 1996، مجلۀ فورچون، ارزش افزودۀ اقتصادی را جذابترین ایدۀ مالی معرفی کرد ]13[. ارزش افزودۀ اقتصادی، معیاری برای سنجش عملکرد کسب و کار شرکت، سیستم مدیریت، روشهای انگیزش و طرز تفکر است که این مفاهیم، چهار حوزۀ اصلی تعریفشدۀ استرن و استوارت برای استفاده از ارزش افزودۀ اقتصادی است ]11[. فرمول محاسبۀ آن بهشرح زیر است:
در آن EVA ارزش افزودۀ اقتصادی، r نرخ بازده سرمایه، c نرخ هزینه سرمایه، capital سرمایه (ذخیرۀ کاهش ارزش سرمایهگذارها + ذخیرۀ کاهش ارزش موجودیها + بدهیهای بهرهدار + جمع حقوق صاحبان سهام + (هزینههای پرداختنی) بدهی بابت هزینههای معوق + ذخیرۀ مزایای پایان خدمت کارکنان + ذخیرۀ مطالبات مشکوکالوصول) است. بهدلیل نقش ارزش افزودۀ اقتصادی در نشاندادن میزان واقعی افزایش- کاهش در سرمایۀ سرمایهگذاران و نبود آثار حسابداری در آن بهعنوان آرمان استفاده شده است. از آرمانهای بازده، ریسک، سود تقسیمی، ضرایب کشیدگی و چولگی استفاده شده است؛ زیرا بازده و ریسک از اساسیترین عوامل انتخاب سبد سهام بهینه است ]7[. ضریب کشیدگی و ضریب چولگی نیز برگرفته از نمودار بازده و ریسک است و منشأ آنها همان بازده و ریسک است و هرچه ضریب کشیدگی، منفیتر و ضریب چولگی، مثبتتر باشد، سبد سهام، بهینهتر است؛ به عبارت دیگر، هرچه یک توزیع نامتقارن با کشیدگی به سمت مقادیر بیشتر باشد، چولگی مثبت و هرچقدر شکل تابع چگالی احتمال قلهایتر باشد، میزان شاخص کشیدگی برای آن بیشتر است؛ درنتیجه، اگر چولگی مثبت باشد، نمودار بازده به سمت اعداد بزرگتر میل میکند و هرچه نمودار ریسک کمارتفاعتر باشد، ضریب کشیدگی منفی است که پایینبودن ریسک را نشان میدهد. علاوه بر این، هدف پژوهش، مقایسۀ نتایج از ورود آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی است که نشان دهد حضور ارزش افزودۀ اقتصادی به چه تفاوتهایی منجر میشود؛ بنابراین از آرمان سود تقسیمی نیز استفاده شده است تا نتایج را با دیگر الگوها بتوان مقایسه کرد. دربارۀ آرمان حداکثرسازی سود تقسیمی، این نکته را میتوان ذکر کرد که هدف از بهحداکثررساندن سودتقسیمی در الگو، سود تقسیمی سبد سهام است و هر سبدی اولویت دارد که سود تقسیمی بیشتری نسبت به سرمایهگذاری یکسان بدهد و سود تقسیمی هر یک از سهام در سبد سرمایهگذاری بهدلیل یکساننبودن تعداد سهام هریک از آنها ملاک نیست. همچنین در صورت وجود سود در شرکتهای سرمایهپذیر باید سود تقسیم شود و اگر شرکت، طرح توجیهی با بازده مناسب ارائه داد، افزایش سرمایه بهصورت سرمایهگذاری مجدد انجام و یا در شرکتی با بازده مناسبتر سرمایهگذاری میشود.
روش پژوهش
با استفاده از الگوسازی برنامهریزی آرمانی وگسترش الگوی پژوهش قندهاری و همکاران (2012) و با انتخاب معیارهای استفادهشده در پژوهش آنها (حداقلسازی ریسک، حداکثرسازی بازده و سود تقسیمی، منفیشدن ضریب کشیدگی و مثبتشدن ضریب چولگی و اضافهکردن آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی، الگوی این پژوهش برای انتخاب سبد سهام بهینه شکل گرفته است. آرمانهای الگوی این پژوهش بهشرح زیراست: 2) مقدار ریسک پرتفولیو به حداقل برسد؛ 2) بازده مورد انتظار سرمایهگذاری به حداکثر برسد؛ 3) ارزش افزودۀ اقتصادی سبد سهام به حداکثر برسد؛ 4) مقدار سود پرداختی سالانۀ سبد سهام به حداکثر برسد؛ 5) ضریب چولگی بازده مثبت باشد و 6) ضریب کشیدگی ریسک منفی شود.
در ابتدا، الگو با معیارهای بالا بدون درنظرگرفتن آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی بررسی میشود. درادامه، نتایج با درنظرگرفتن آرمان ارزش افزودۀ اقتصادی و حذف آرمان سود تقسیمی محاسبه میشود. درانتها، الگو با درنظرگرفتن تمام آرمانها بررسی و نتایج استخراج و با الگوی دوبعدی ریسک- بازده مارکویتز مقایسه میشود. با توجه به آرمانهای ذکرشده، الگوی عمومی (الگوی ترکیبی) انتخاب سبد سهام بهصورت زیر ارائه شده است:
نحوه تشکیل یک سبد سهام مناسب
یکی از توصیههایی که بسیاری از متخصصان بازارهای مالی به سرمایه گذاران برای موفقیت در بورس میکنند، تشکیل سبد سهام و تنوع بخشی به آن است که نقش ارزندهای در سود کسب شده توسط شما در آینده و در چشم انداز بلند مدت خواهد داشت.
برای همین است که باید به طور حتم با در نظر گرفتن یک استراتژی مناسب نسبت به تشکیل پرتفوی یا سبد سهام پر بازده (با توجه به فاکتورهایی که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد)، اقدامات لازم را انجام دهید.
اما سوال اینجا است که چه اقداماتی برای دست یافتن به یک سبد سهام پر بازده باید انجام شود و چه قدمهایی باید در این راه برداشته شود؟ با ما همراه باشید تا در مورد سبد سهام و نحوه تشکیل و تنوع بخشی به آن بیشتر برای شما توضیح بدهیم.
۱. تعیین نحوه تخصیص دارایی
نکات بسیار مهمی هستند که در پورتفوی یا سبد سهام شما باید به آن توجه شود. اول از همه اینکه چه میزان سرمایه برای سرمایه گذاری وجود دارد؟ و نیز چه مدت فرصت دارید تا شاهد رشد سرمایه خود باشید؟
میزان سرمایه شما یا پولی که قصد دارید وارد بازار بورس کنید نقش تعیین کنندهای در میزان سهام قابل خرید دارد. اینکه تا چه مدت میتوانید سرمایه خود را برای رشد سهام مورد استفاده قرار دهید نیز بسیار مهم است.
ممکن است شما قصد داشته باشید تا بر روی یک سهام برای بیش از یک سال سرمایه گذاری کنید تا شاهد رشد آن باشید. این مدت میتواند تا ده سال یا بیشتر هم باشد.
اما ممکن است که شما مدت زیادی برای سرمایه گذاری وقت نداشته باشید و به دنبال سهامهای زود بازده برای خرید باشید. برای همین است که گفته میشود سبد سهام یک فرد بازنشسته با سبد سهام یک فرد جوان که به تازگی وارد بورس شده است باید متفاوت باشد.
ریسک پذیری نیز یکی از عوامل مهمی است که در تشکیل سبد سهام مهم خواهد بود. زیرا که ممکن است یک فرد دارای شخصیت ریسک پذیر باشد و برای او خرید سهامهایی که ممکن است در آینده رشد بالا و یا برعکس ضرر بیشتری داشته باشند, جذاب باشد.
از طرف دیگر ممکن است که یک فرد علاقهای به ریسک نداشته باشد و سهامهایی که شاید کم سود اما در عین حال مطمئن هستند را برای خرید ترجیح بدهد.
در اولین قدم سعی کنید موارد ذکر شده در بالا را در نظر داشته باشید. پس از آن بهتر خواهید توانست به انتخاب سهامهای مناسب برای تشکیل یک سبد سهام متناسب با شخصیت خود شوید.
سرمایه گذاری ریسکپذیر و سرمایه گذاری محافظه کارانه
در صورتی که شما به یک سود ثابت و شاید نسبتا کم در سهام خود راضی باشید (که با آن تنها شاهد حفظ سرمایه خود و کسب مقداری درآمد باشید)، میتوان شما را یک سرمایه گذار محافظه کار دانست که با استفاده از سهام شرکتهای دارای سود ثابت (که دارای ثبات ارزش هستند)، سعی در مشارکت در بازار بورس و اوراق بهادار داشتهاید.
اما در صورتی که به سمت شرکتهایی بروید که ممکن است ریسک بالایی داشته باشند و در آینده با رشد بالایی همراه باشند (یا البته ممکن است آینده روشنی نداشته باشند)، میتوانیم شما را یک سرمایه گذار ریسک پذیر در بازار بورس دانست که به دنبال ماجراجویی برای کسب سود بیشتر با تشکیل یک سبد سهام پرریسک میباشد.
در پایان این بخش به طور خلاصه مطالبی را که تا به حال برای شما ذکر کردهایم در این بخش تکرار خواهیم نمود. زیرا که قدم اول در تشکیل سبد سهام در نظر گرفتن فاکتورهای مهمی است که در قدمهای دیگر باید از آنها استفاده کنید.
این فاکتورهای مهم که باید در قدم اول در نظر بگیرید در زیر برای شما خلاصه شدهاند:
- ریسک پذیری شما به عنوان یک سرمایه گذار در بازار بورس و اوراق بهادار
- میزان سرمایهای که قصد دارید برای خرید سبد سهام و تنوع بخشی به آن اختصاص دهید.
- مدت زمانی که قصد دارید صبر کنید تا سرمایه شما به سود برسد.
این نکات مهم هستند و به طور حتم نقش تعیین کنندهای در قدمهای بعد خواهند داشت و برای همین تنها پس از در نظر گرفتن این نکات میتوانید وارد مرحله دوم شوید.
۲. دستیابی و انتخاب سبد سهام یا سبد اوراق بهادار
در این مرحله باید سرمایه خود را به طبقات و زیر طبقات مختلفی تقسیم کنید تا موفق به مدیریت سهام و اوراق بهادار خریداری شده خود در بازار بورس شوید.
برای آشنایی بیشتر شما با طبقات و معنی آنها مثالی میزنیم. فرض کنید که شما سرمایه خود را در دو بخش تقسیم و برای خرید سهام داخلی و سهام خارجی صرف کنید.
با این کار بازار بورس داخلی یک طبقه و بازار بورس کشورهای خارجی طبقه دیگری را تشکیل خواهند داد که هر یک از آنها دارای زیر طبقههای خود خواهند بود.
یا اینکه ممکن است سرمایه خود را در بازار بورس تهران و بازار فرابورس تقسیم کنید و بخشی از سرمایه خود را نیز در بورس کالا قرار دهید. در این صورت هر یک از بازارهای مالی ذکر شده یعنی بازار بورس، بازار فرابورس و بازار بورس کالا یک طبقه را به خود اختصاص خواهند داد که ممکن است هر یک از آنها نیز از زیر طبقات خاص خود برخوردار باشند.
در هر یک از این طبقات میزان سرمایهای که در بخش قبل به آن اشاره کردیم یا میزان پولی که قصد سرمایه گذاری در هر طبقه دارید و نیز میزان ریسک پذیری شما در انتخاب یک شرکت و یا خرید یک سهام نقش اساسی خواهد داشت.
علاوه بر این ممکن است که مدت زمانی که قصد دارید روی یک سهام سرمایه گذاری کنید بر روی سهام و یا اوراق بهادار انتخاب شده برای سرمایه گذاری تاثیر فراوانی داشته باشد. یک مثال مهم قابل ذکر دیگر میتواند طبقه بندی سهام و یا اوراق خریداری شده به دو دسته کوتاه مدت و بلند مدت باشد.
در این مرحله شما باید لیستی از سهامها و یا اوراقی که قصد خرید آنها را دارید تهیه کنید که این میتواند یکی از سختترین مراحل برای تشکیل سبد سهام باشد. در این مرحله به نکات زیر توجه داشته باشید:
انتخاب سهام
در زمان انتخاب سهام به میزان ریسکی که دارد توجه کنید و پس از آن بر اساس شخصیت خود و ریسک پذیر یا محافظه کار بودن استراتژی خود, سعی در انتخاب یکی از آنها داشته باشید.
توجه داشته باشید که برای انتخاب بهترین سهام باید به طور دورهای, تغییرات قیمتی سهامها را تحت نظر داشته باشید تا بتوانید بین سهامهایی که ثبات قیمت دارند و سهامهایی که ممکن است ریسک پذیر باشد یکی را انتخاب کنید.
انتخاب اوراق قرضه
اوراق قرضه از جمله اوراق بهادار دیگری هستند که امکان سرمایه گذاری بر روی آنها وجود دارد و به طور حتم باید در زمان انتخاب و خرید آنها به فاکتورهای مهمی مانند تخفیف، نوع اوراق قرضه، سررسید اوراق، رتبه و نیز نرخ بهره آن توجه داشته باشید.
در این راه امکان دارد که به صندوقهای دو جانبه که برای گستره وسیعی از طبقات سرمایهای در دسترس هستند و شما را قادر به مالکیت انواع سهام و اوراق قرضه خواهند کرد متوسل شوید.
البته مدیران این صندوقها برای خدماتی که در اختیار شما قرار خواهند گذاشت هزینههایی را دریافت خواهند نمود. صندوقهای شاخص نیز گزینه دیگری هستند که هزینه کمتری دریافت میکنند، و در عوض مدیریت آنها به شکل منفعل انجام میشود.
صندوقهای قابل معامله و یا صندوق های “ای تی اف” ETF :
صندوقهای ETF گزینههای خوبی برای کسانی هستند که ترجیح میدهند دوجانبه سرمایه گذاری کنند. ETF ها در واقع صندوقهای دو جانبهای محسوب میشوند که میتوان آنها را مانند سهام معامله کرد. شاید اخیرا در مورد این صندوقها در اخبار نیز شنیده باشید که مربوط به عرضه این صندوقها توسط دولت در سال ۱۳۹۹ بوده است.
به دلیل اینکه مدیریت صندوقهای قابل معامله منفعل است، این امر باعث میشود تا هزینههای کمتری در مقایسه با صندوقهای دوجانبه داشته باشند. ETF ها و یا صندوقهای قابل معامله طیف وسیعی از طبقات دارایی را پوشش میدهند و به همین دلیل ابزار بسیار مناسبی برای دست یافتن به یک سبد سها متعادل میباشند.
۳. سنجش مجدد وزن سبد سهام
پس از این که یک سبد سهام مناسب را برای خود تشکیل دادید باید به طور دورهای به ارزیابی آن بپردازید و در صورت نیاز تغییرات لازم را در آن اعمال کنید.
ممکن است نیازهای شما در آینده تغییر کند و یا این که وضعیت یکی از شرکتهای موجود در سبد سهام شما با تغییر مواجه شود یا اینکه ممکن است در میزان ریسک پذیری خود و یا در میزان سرمایهای که میخواهید در بازار سهام به خرید و فروش سهام اختصاص دهید دچار تغییر شود، در هر یک از این حالتها نیاز به ارزیابی مجدد سبد سهام خواهد بود تا تغییرات لازم را در آن اعمال کنید.
برای مثال فرض کنید که شما نیمی از سرمایه خود را در سهام شرکتهای کوچک و یا شرکتهای ریسک پذیر سرمایه گذاری کرده باشید، این در حالی است که در ارزیابیهای جدید خود به این نتیجه رسیدهاید که باید یک چهارم یا ۲۵ درصد داراییهای خود را در این شرکتها سرمایه گذاری کنید. در این صورت باید سبد سهام خود را به طور اساسی تغییر دهید.
۴. ایجاد تعادل در سبد سهام به طور استراتژیک
در این مرحله باید دوباره تعادل جدیدی در سبد سهام خود با توجه به تغییراتی که در استراتژی شما به وجود آمده است اعمال کنید. توجه داشته باشید که در هنگام تغییر در سبد سهام که با خرید یا فروش سهام همراه خواهد بود به آثار مالیاتی آن نیز توجه کنید. ممکن است که در این حالت با مالیاتهای بالایی به دلیل سود سرمایه روبرو شوید.
در این حالت شاید بهتر باشد که صندوق جدیدی را در آن طبقه دارایی دخالت ندهید و بر سایر طبقات دارایی تمرکز کنید. این کار باعث کاهش وزن دهی سهامهای شما در سبد اوراق بهادار خواهد شد و مالیات حاصل از کسر سرمایه را به شما تحمیل نخواهد کرد.
اما باید توجه داشته باشید که سهامهای رشدی که ممکن است در آینده نزدیک دچار سقوط شوند را بفروشید تا ضرر نکنید. زیرا که حتی اگر تبعات مالیاتی داشته باشد فروش انها به صرفهتر از نگهداری آنها در پورتفوی شما خواهد بود. در این راستا برای بهترین تصمیم گیری توجه به نظرات افراد متخصص در بازارهای مالی و تحلیلگران بسیار سودمند خواهد بود.
تنوع بخشی به سبد سهام
تنوع بخشی به سبد سهام یکی از مهم ترین فاکتورهایی است که باعث موفقیت شما در بازار بورس خواهد شد و در این راه نکات زیادی است که تعدادی از آنها را مورد اشاره قرار دادیم.
سرمایه گذاران می توانند با استفاده از صندوقهای ETF و یا صندوقهای متقابل به تنوع خوبی دست پیدا کنند و شما هم میتوانید از این ظرفیت برای دست یافتن به تنوع سهام خود استفاده کنید.
نتیجه گیری
رشد پایدار و طولانی مدت در بازار بورس و اوراق بهادار نتیجه تنوع بخشی به سبد سهام شما خواهد بود و علاوه بر این میتواند به شما کمک کند تا از سقوط سرمایهای در هنگام فعالیت در بازارهای مالی پیشگیری کنید.
برای همین همواره باید نسبت به تشکیل سبد سهام متنوع تلاش خود را به کار برید و در کنار آن به طور مداوم به ارزیابی و پایش وضعیت سرمایه گذاری خود بپردازید و با توجه به تغییراتی که در فاکتورهایی مانند میزان سرمایه وارد شده به بورس و یا میزان ریسک پذیری شما به وجود آمده است سعی در تضمین موفقیت بلند مدت مالی خود داشته باشید.
پرتفوی یا سبد ارز دیجیتال چیست و چگونه بسازیم یا بخریم؟
یکی از موضوعات مورد توجه هر سرمایهگذار بازار کریپتو نحوه چینش و مدیریت سبد ارز دیجیتال است. یک تقسیم سبد دارایی و کسب سود سبد سرمایهگذاری ارز دیجیتال متشکل از رمزارزهاییست که کاربر آنها را خریداری کرده است. هرقدر سرمایه افراد بیشتر باشد این سبد هم بزرگتر و احتمالاً متنوعتر است. بااینحال ایجاد یک پرتفوی ارز دیجیتال حرفهای و پربازده نیازمند دانش، تجربه و شناخت کافی از ارزهای دیجیتال است. در ادامه مقاله به بررسی مفهوم سبد سرمایهگذاری ارز دیجیتال، نکات مهم ایجاد آن و ویژگیهای یک سبد دارایی خوب میپردازیم.
سبد ارز دیجیتال چیست؟
سبد ارز دیجیتال یا پورتفولیو، مجموعه از ارزهای دیجیتال تحت مالکیت یک سرمایهگذار یا تریدر است. آنها وسیلهای برای مدیریت سرمایهها بهصورت آنلاین است که میتواند بهصورت یک نرمافزار مدیریت ارز دیجیتال باشد که به فرد در ردیابی بازده هر کوین و ارائه ابزارهای تحلیلی کمک کند. سبدهای سرمایهگذاری معمولاً حاوی داراییهای مختلف شامل آلتکوینها و محصولات مالی کریپتو است.
شما میتوانید سبد کریپتوی خود را بهصورت دستی با ابزارهای مختلف نرمافزاری کنترل و سود دارایی خود را محاسبه کنید. میتوانید از یک ردیاب پورتفولیوی استفاده کنید. ردیابها برای تریدرهای روزانه و سایر تریدرهای کوتاهمدت ضروری هستند و ارزشهایی به سرمایهگذاران بلندمدت و هودلرها ارائه میکنند. بهاینترتیب به سرمایهگذاران این امکان را میدهد که مراقب موجودی خود باشند.
بااینکه بیتکوین محبوبترین ارز دیجیتال است اما نباید تنها سرمایه شما باشد. هدف، ایجاد یک سبد دارایی متنوع است. درحقیقت سرمایهگذاران دارایی خود را روی کوینهای مختلف تقسیم میکنند تا ریسک را کاهش دهند؛ اما باوجود حدود چند هزار آلتکوین، انتخاب کدام عاقلانهتر است؟
کارشناسان کریپتو پیشنهاد میکنند که فقط در ارزهای دیجیتالی سرمایهگذاری کنید که آنها را میشناسید و تحقیقات گستردهای در مورد آنها انجام دادهاید. این توصیه منطقی است. بههرحال این همان کاری است که شما با سرمایهگذاریهای اصلی، مانند سهام و اوراق قرضه انجام میدهید. همانطور که بنجامین فرانکلین زمانی گفت: «سرمایهگذاری در دانش بهترین سود را دارد.» هیچچیز بهتر از آموزش خود قبل از غواصی در هر سرمایهگذاری نیست.
چرا داشتن پرتفوی قوی مهم است؟
داشتن یک سبد ارز دیجیتال قوی و متنوع به کاهش ریسک و تأثیر نوسان بازار بر سرمایه کلی کمک میکند. ضررها با کمک سود سایر داراییها جبران میشود؛ بنابراین سرمایه کلی وضعیتی پایدار خواهد داشت. همه داراییها سودآور نیستند اما با انتخاب داراییهای مناسب و تنوع بخشیدن به آن شانس کسب سود بیشتر شده و میزان سودآوری در بلندمدت افزایش مییابد.
هرچه پرتفوی ارز دیجیتال متنوعتر باشد، کاربر با دقت بیشتری بازار را ردیابی میکند. پرتفویهای متنوع بیش از پرتفویهای متمرکز بازدهی دارند. بهطورمعمول داراییهایی که بازده بالایی دارند با داراییهایی با بازده کمتر متعادل میشوند.
بااینحال هرقدر پرتفوی بزرگتر باشد تشخص نحوه عملکرد آن دشوارتر است. همچنین نیاز به استفاده از صرافی و کیف پولهای مختلف ایجاد میشود که میتواند آزاردهنده باشد.
انواع داراییهای لازم در سبد ارز دیجیتال
بیتکوین مشهورترین ارز دیجیتال و از نظر ارزش بازار، بزرگترین است؛ اما یک سبد سرمایهگذاری ارز دیجیتال بالانس شده شامل کوینهای مختلف از انواع متفاوت است که به کاهش ریسک کلی سرمایهگذاری کمک میکند.
کوینهای پرداخت (Payment coins)
این روزها یافتن کوینهای جدیدی که مهمترین کاربرد آن، استفاده در سیستم پرداخت باشد سخت است؛ اما اگر به زمان تولد ارزهای دیجیتال برگردید، اکثر پروژه سیستمهایی برای انتقال ارزش هستند. بیتکوین شناختهشدهترین مثال است اما ریپل (XRP)، بیتکوین کش (BCH) و لایتکوین (LTC) هم وجود دارند. این کوینها اولین نسل ارزهای دیجیتال هستند که قبل از اتریوم مفهوم قراردادهای هوشمند را ارائه کردند.
استیبلکوینها (Stablecoins)
استیبلکوینها سعی میکنند ارزشی برابر با فیات یا فلزات گرانبها داشته باشند؛ مثلاً BUSD ارزش برابر با دلار آمریکا دارد. این رمزارزها سودآوری زیادی ندارند و مهمترین ویژگی آنها ثبات قیمت است.
به دلیل بیثباتی بازار کریپتو داشتن چیزی در سبد خرید که ارزش خود را حفظ کند مفید است. افت بازار کریپتو نباید بر استیبلکوینها اثر بگذارد. اگر میخواهید توکنی را از پرتفوی ارز دیجیتال خارج کنید میتوانید آن را به استیبلکوین تبدیل کنید تا ارزش آن حفظ شود.
توکنهای اوراق بهادار (Security tokens)
توکن اوراق بهادار مثل اوراق بهادار سنتی ارزش زیادی دارد. این توکن میتواند سهام یک شرکت، اوراق قرضه یک پروژه یا حق رأی باشد. اوراق بهادار دیجیتالی شده و روی بلاکچین قرار میگیرند و تحت مقررات یکسانی هستند. بههمیندلیل توکنهای اوراق بهادار تحت نظر قانونگذاران محلی هستند و برای صدور آنها باید مراحل قانونی طی شود.
هنگام سرمایهگذاری، ایجاد چارچوبی برای نحوه ارزیابی سرمایههای بالقوه مهم است. کریپتوکارنسی بیشباهت به سرمایهگذاری در سایر کلاسهای دارایی نیست. اگر میخواهید سرمایهگذاریهای شما در ارزهای دیجیتال رشد زیادی کند، باید در حوزه زیر بهخوبی عمل کنند:
- محصول/عملکرد: آیا آن رمزارز کاربرد خاصی دارد؟ آیا محصول قابل دفاع با عملکرد منحصربهفردی دارد؟
- بزرگی جامعه/ انطباق: آیا مردم طرفدار آن هستند؟ آیا جامعه علاقهمندی که روی آن سرمایهگذاری کنند دارد؟
- تکنولوژی/ مزیت کلیدی: آیا با روشی جدید، مسئلهای را حل میکند؟ آیا فناوری جالب و قابل دفاعی پیادهسازی کرده است؟
- مشوقها/ حاکمیت: آیا سرمایهگذاران با مشوقها همسو هستند؟ آیا سیستم و فرآیند مناسبی برای حاکمیت دارد؟ آیا ماینینگ یا مشوقهای دیگر هست یا همه سکهها یکجا تولید شدهاند؟
- فرصت بازار: مسئلهای که سعی در حل آن دارند چقدر بزرگ است؟ بازار آنها چه ابعادی دارد؟
میتوانیم برای هر یک از این موارد نمرهای بین 1 تا 10 به آن ارز دیجیتال بدهیم مثل درباره بیتکوین این امتیازات از راست به چپ بهصورت (9،10، 8، 10، 9) و برای لایتکوین (4، 6، 7، 7، 7) و برای بیتکوین کش (2، 5، 8، 7، 6) است.
نحوه ساخت بهترین سبد ارز دیجیتال
هر سرمایهگذار یا تریدر نظرات خودش را درباره ایجاد یک سبد ارز دیجیتال خوب دارد؛ اما برای این کار یک سری قوانین کلی نیز وجود دارد:
- ارزش فعلی کریپتوها را در نظر بگیرید. وب سایتهای CoinMarketCap و Live Coin Watch میتوانند به شما در کسب اطلاعات درباره قیمت و وضعیت بازار ارزهای دیجیتال و کریپتوهای مختلف کمک کنند.
- پورتفولیوی خود را بین سرمایهگذاریهایی با ریسک بالا، متوسط و کم تقسیم کنید و به آنها وزن مناسب بدهید. پرتفویی که بخش بزرگی از آن سرمایه پرریسک باشد متعادل نیست. ممکن است احتمال سودآوری زیاد داشته باشد اما درعینحال احتمال ضرر هم در آن زیاد است.
- به کاربرد و استفاده یک کریپتو درحالحاضر و آینده توجه کنید. چه چیزی باعث ارزشمندی یک کریپتو میشود. ارزی که درنهایت کاربرد مشخصی ندارد ممکن است در آینده ارزشمند نباشد. در مقابل ارزی که مبتنی بر نوآوری و توسعه سیستم یا فناوریهای جدید است ارزش خود را حفظ میکند.
- برای کمک به نقدپذیری پرتفوی ارز دیجیتال خود، چند استیبلکوین در آن داشته باشید. استیبلکوینها کلید بسیاری از پلتفرمهای دیفای هستند و به شما کمک میکنند تا بهسرعت و بهراحتی سود خود را قفل کنید یا از یک موقعیت خارج شوید.
همچنین میتوانید…
- در صورت نیاز سبد سرمایهگذاری خود را مجدداً بالانس کنید. بازار کریپتو بسیار بیثبات است و تصمیمات شما باید بسته به وضعیت فعلی تغییر کند.
- حد ضرر در نظر بگیرید. چون بازار ارزهای دیجیتال نوسانی است بهتر است برای حفاظت از سرمایه خود حد ضرر و توقف در نظر بگیرید. حد ضرر به این معنی است که وقتی قیمت دارایی به نقطه مشخصی رسید آن را بفروشید.
- سرمایه جدید را بهصورت استراتژیک تخصیص دهید و از سنگینی بیشازحد یکی از حوزهها در پرتفوی خود جلوگیری کنید. اگر اخیراً یک کوین به شما سود زیادی داده شاید وسوسه شوید که سرمایه جدید را هم وارد سبد سرمایهگذاری ارز دیجیتال کنید؛ اما اجازه ندهید این احساسات روی تصمیمگیری درست شما اثر بگذارند.
- خودتان تحقیق کنید. این سرمایه شماست و توصیه میشود به نظرات دیگران اعتماد نکنید و خودتان مسئولیت تحقیق و بررسی را به عهده بگیرید. برخی پلتفرمها وایتپیپیرها یا سایر گزارشات را منتشر میکنند؛ مثلاً وایتپیپر بیتکوین در سال 2008 منتشر شد و انقلاب کریپتو را آغاز کرد. این گزارشها اغلب توضیح میدهند که یک ارز دیجیتال چطور کار میکند، برای چه کاری طراحی شدهاند و نقشه راه آنها چیست. (با ثبت نام و احراز هویت در صرافی کیوسک میتوانید ارزهای مورد نظر خود را در سریع ترین زمان ممکن و امنیت کامل خرید کنید.)
- فقط مقدار پولی را سرمایهگذاری کنید که توانایی از دست دادن آن را دارید. اگر استرس پولتان را دارید یعنی پرتفوی ارز دیجیتال شما خوب نیست. اگر اوضاع بازار خراب شود نباید ضرر زیادی کنید.
- اخبار و رویدادهای مربوط به ارزهای دیجیتال را دنبال کنید. حتی در میان معتبرترین ارزها مانند بیتکوین، همهچیز میتواند بهسرعت تغییر کند و چرخه اخبار میتواند بر ارزشها تأثیر بگذارد. بهروز ماندن میتواند به سرمایهگذاران کمک کند تا تصمیمات آگاهانهای در مورد تجارت ارزهای دیجیتال بگیرند.
معرفی ابزار ساختن سبد ارز دیجیتال
یکی از بهترین ابزارهای ایجاد یک سبد ارز دیجیتال خوب استفاده از ردیابهاست. ردیابهای سبد ارزهای دیجیتال سرمایهگذاران را قادر میسازند تا داراییهای خود را بهطور مؤثر ردیابی کنند. بهاینترتیب دیگر نیازی به ورود به حسابهای مختلف نیست. در عوض، آنها میتوانند داراییهای رمزنگاری خود را از یک مکان مدیریت کنند و سود و زیان کلی همه سرمایه خود را بهصورت همزمان مشاهده نمایند. آنها همچنین میتوانند قیمتهای بازار را در لحظهای ببینند و اعلانهای مهم را دریافت کنند.
معرفی 5 مورد از بهترین ردیابهای سبد ارز دیجیتال
- Blockfolio با بیش از 6 میلیون کاربر فعال و رتبه 5 ستاره
- Coin Stats با بیش از 1 میلیون کاربر فعال و رتبه 4.8 ستاره
- CoinGecko با بیش از 1 میلیون کاربر فعال و رتبه 4.7 ستاره
- Delta با بیش از 1 میلیون کاربر فعال و رتبه 4.3 ستاره
- BitUniverse با بیش از 600،000 کاربر فعال و رتبه 4.5 ستاره
دهها برنامه دیگر از این نوع وجود دارد اما این موارد بیشترین تعداد دانلود را داشتهاند. هر یک از آنها ویژگیهای منحصربهفردی در کنار اطلاعات بهروز شده قیمتهای بازار ارائه میکند. آنها همچنین نگاه اجمالی به نحوه سرمایهگذاری دارند و باعث صرفهجویی در زمان و تلاش فرد میشوند.
سرمایهگذاران میتواند در پرتفوی خود از سه تا بیش از 20 دارایی رمزنگاری شده داشته باشند. ردیابی هر یک از آنها نیاز به تلاش زیادی دارد و حتی ممکن است گاهی گیجکننده باشد. بهاینترتیب، ردیابهای سبد ارزهای دیجیتال ابزارهای مفیدی هستند که به سرمایهگذاران اجازه میدهند سرمایهگذاریهای خود را از یک مکان مدیریت کنند.
جمع بندی
بسیاری از رمزارزهای بازار ارزهای دیجیتال به سلامت بیتکوین وابسته هستند؛ اما این دلیل نمیشود که سبد سهام خود را متعادل نکنید. سرمایهگذاریهای متنوع کریپتو میتواند برخی ضررهای ناشی از سقوط رمزارزهای مهم مثل بیتکوین را جبران کند، بنابراین همیشه ارزش تنوع بخشیدن به آن را دارد. به یاد داشته باشید، برای متعادل کردن پرتفوی ارز دیجیتال شما به چیزهای بیشتری از نگه داشتن چندین کوین نیاز است. کمی استراتژی برای ایجاد یک سبد مناسب، به شما در تحمل ریسک کمک زیادی میکند.
چگونه ریسک سبد سرمایهگذاری خود را کاهش دهیم؟
زندگی همواره بالا و پایینهای بسیار دارد و همین نوسانات میتواند موجب نابودی هر آنچه ساختهایم شود. منطق حکم میکند که هر فرد در زندگی خود از رویکردی حفاظتی و مراقبتی استفاده کند تا ضمن مواجهه با خطرات احتمالی، فرصت انجام اقدامات مناسب را بهمنظور کاهش یا جبران زیان داشته باشد. ریسک سبد سرمایهگذاری یکی از پارامترهای مهم برای سرمایهگذاران تلقی میشود.
بازارهایی مانند ارزهای دیجیتال نیز از این قاعده کلی مستثنا نیستند. همان طور که شما برای حفاظت از خانه خود در برابر حوادث گوناگون، آن را بیمه میکنید، باید رویکردی مشابه را برای سایر داراییهای خود مانند ارزهای دیجیتال نیز داشته باشید. در صورتی که از این موضوع غفلت کنید، مدام باید منتظر اتفاقاتی باشید که تمامی آنچه را بنا کردهاید، نابود کند.
پوشش ریسک (Hedging) در هر زمینهای متفاوت است؛ بنابراین در ارزهای دیجیتال هم شکل و ظاهر مخصوص به خود را دارد. سرمایهگذاران و تریدرها در ارز دیجیتال میتوانند با استفاده از روشهای کسب سود، اختصاص سرمایه به پروژههای بزرگتر و ذخیرهکردن ایمن داراییها ریسکهای مربوط به سرمایهگذاری در ارزهای دیجیتال را کاهش دهند.
بهطور کلی پوشش ریسک در معاملات را میتوان یک راهبرد مدیریت ریسک دانست که معاملهگران از آن برای جبران زیانهای سرمایهگذاری استفاده میکنند. البته باید در نظر داشت که در این میان علاوه بر روشهای اشارهشده، کارشناسان راههای دیگری نیز برای پوشش ریسک ارائه کردهاند.
مقاله وبسایت کریپتوبریفینگ، ما را با تعدادی از این استراتژیهای پوششی آشنا میکند و درباره اهمیت و جایگاه هرکدام توضیحاتی را ارائه میدهد. از شما دعوت میکنیم با ادامه این مطلب همراه ما باشید.
باید یادآور شویم این مقاله در زمانی نوشته شده است که ارزهای دیجیتال مختلف رشد بسیار بالایی را تجربه کردهاند و نگارش آن پیش از ریزش قیمتها در انتهای ماه نوامبر و اوایل ماه دسامبر سال ۲۰۲۱ بوده است.
آشنایی با استراتژیهای پوششی در ارزهای دیجیتال
در وهله اول باید دانست که ارزهای دیجیتال دارای نوسان هستند و سرمایهگذاری در آنها خالی از ریسک نیست. در هفتههای اخیر بسیاری از ارزهای دیجیتال به بالاترین سطوح قیمتی خود (All Time High) رسیدهاند و حجم معاملات نیز در طول سال جاری افزایش داشته است. فضای ارزهای دیجیتال صعودیترین بازار خود را تا به امروز تجربه کرده است، در حالی که برخی معتقد هستند این چرخه میتواند تا چند ماه دیگر هم ادامه داشته باشد. با این حال حرکت آتی بازار موضوعی پیشبینینشدنی است.
وقتی بازار صعودی است، خوشبینی بیش از حد میتواند تصمیمگیری منطقی تریدرها را تحتالشعاع قرار بدهد. در این شرایط و با بالاتر رفتن نرخها، سرمایهگذاران وسوسه میشوند اهرم معاملاتی خود را بالاتر ببرند یا به استراتژیهای مدیریت ریسک در این برهه بیتوجه بمانند؛ نوعی سهلانگاری که در زمان ورود بازار به دوره نزولی، میتواند پیامدهای غافلگیرکنندهای بههمراه داشته باشد.
ذهنیت هودل (HODL) یا نگهداری بلندمدت ارزهای دیجیتال و نفروختن، برای همه مناسب نیست. برای کسانی که میخواهند در دنیای ارزهای دیجیتال موفق شوند، روشهای آزمودهشده متعددی برای کاهش ریسک سبد سرمایهگذاری وجود دارد.
میانگینگیری هزینه دلاری
شاید سادهترین روش مدیریت ریسک در بازار، صرفاً تبدیلکردن دارایی به پول در زمان افزایش قیمتها باشد. البته در خصوص فروش دارایی هم خطراتی وجود دارد. گاهی امکان دارد تریدر زود از بازار خارج شود و رشد قیمتها ادامه پیدا کند، که در این صورت سود بیشتری را از دست میدهد. اینجاست که راهبرد محبوب میانگینگیری (DCA) بهکار میآید.
میانگینگیری یعنی بهجای صرف کردن کل سرمایه در یک خرید یا یک فروش، بهشکل تدریجی خرید یا فروش را انجام دهیم. DCA در بازارهای پُرنوسانی مثل ارزهای دیجیتال کاربرد مناسبی دارد.
با این روش میتوان شکوتردید در ارتباط با حرکت قیمت را مدیریت کرد. این روش برای تصمیمگیری در خصوص زمان فروش نیز مناسب است. تریدر بهجای فروش کلی دارایی در یک بازار صعودی (گاوی)، میتواند با صعودیشدن بازار بهتدریج اقدام به فروش کند.
خیلی از تریدرهای موفق هرکدام بهنوعی از این راهبرد استفاده میکنند. بعضیها از DCA برای خرید تدریجی ارز دیجیتال با حقوق ماهانه و خیلیهای دیگر بهصورت روزانه یا هفتگی استفاده میکنند. صرافیهای متمرکزی مثل کوینبیس ابزارهایی برای اجرای خودکار راهبرد DCA به کاربران ارائه میکنند.
تاریخ ارزهای دیجیتال نشان داده که دورههای نزولی یا خرسی بازار بهترین زمانها برای جمعکردن و خرید دارایی و بازارهای صعودی یا گاوی هم بهترین زمان برای فروش هستند. بنابراین برای استفاده از DCA دقیقا زمانی باید وارد عمل شوید که بازار از ماهیت و روند معمول خود تبعیت میکند.
کشت سود و سهامگذاری
ظهور امور مالی غیرمتمرکز یا دیفای (DeFi) و استیبلکوینها موجب شد سرمایهگذاران بتوانند از سبد سرمایهگذاری خود کسب سود کنند. نگهداشتن بخشی از داراییهای خود بهشکل استیبلکوینها، فرصتهای متعدد و پُرمنفعتی از جمله مشارکت در کشت سود (Yield Farming) و همین طور دورشدن از نوسانات بازار را پیش پای سرمایهگذاران قرار میدهد.
پروتکلهای دیفای مثل انکر (Anchor) و کِرو فایننس (Curve Finance) سودهای دورقمی میدهند، در حالیکه استخرهای نقدینگی جدیدتر سودهای بسیار بیشتری ارائه میکنند.
توجه داشته باشید استخرهای جدید کشت سود در عین حال پُرریسکتر هم هستند.
استیکینگ (Staking) یا سهمگذاری توکنهای ارز دیجیتال روش مؤثر دیگری برای کسب درآمد غیرفعال (Passive Income) است. هرچقدر قیمت دارایی سهمگذاریشده بالاتر برود، بازده بالاتری هم دارد. سهامگذاری توکن از طریق پروژههای مختلف روش مناسبی برای کسب سود است. اگر قیمت دارایی کاهش پیدا کند، سرمایهگذار باز هم از این دارایی خود سود دریافت خواهد کرد.
تحلیل درون زنجیرهای و تحلیل تکنیکال
معاملهگری و تحلیل تکنیکال به سطوحی از دانش و مهارت نیاز دارد، اما یادگیری اصول و مبانی برای کسانی که قصد دارند جایگاه مطلوبی در بازار پیدا کنند، اقدامی مناسب است. منظور از یادگیری این نیست که دورههای گرانقیمت ترید و تحلیل تکنیکال بخرید یا روی تریدهای کوتاهمدت وقت بگذارید. در هر حال دانستن چند شاخص کلیدی مانند میانگینهای متحرک و … برای اتخاذ تصمیمات اصولی در زمان فروش دارایی و کسب سود، چندان ایرادی ندارد.
ابزارهای متعددی برای تحلیل فعالیت درون زنجیرهای وجود دارد؛ مثل پارامتر اندوختگی نهنگها یا Funding Rate. برخی دیگر از تحلیلهای تکنیکال هم به یافتن ارزش منصفانه (Fair Value) داراییها اختصاص دارد.
تحلیل نمای کلی بازار از دیدگاه کلان هم میتواند کاربردی باشد؛ چراکه عوامل گوناگونی وجود دارند که قادرند بر بازار تأثیر بگذارند. بهعنوانمثال، قبل از اینکه رویداد پنجشنبه سیاه (Black Thursday) یا سقوط ارزش ارزهای دیجیتال رخ دهد، ترس از ویروس کرونا نشان داد که امکان دارد بازار در آستانه فروش گسترده از سوی سرمایهگذاران قرار گیرد.
ذخیرهسازی داراییها و تأمین امنیت در دیفای
یکی از مهمترین جنبههای حفظ و نگهداری ارزهای دیجیتال، بحثِ ذخیرهسازی است. استفاده از کیف پول مناسب و امن نگهداشتن رمزها و کلیدهای خصوصی موضوعی واقعاً مهم است. برای نگهداری از مبالغ زیاد ارز دیجیتال، پیشنهاد میشود از کیف پولهای سرد مثل کیف پولهای سختافزاری استفاده کنید. باید توجه داشت کیف پولهای گرم یا نرمافزاری گزینه مناسبی از نظر امنیت برای نگهداری حجم زیادی از ارزهای دیجیتال نیستند.
اگرچه سرمایهگذاران، داراییهایی مثل ETH را در قراردادهای هوشمند قفل میکنند تا از فرصتهای دیفای بهره ببرند، روشهای تقسیم سبد دارایی و کسب سود دیگری هم برای حفظ داراییها درمقابل هک و خطرات دیگر وجود دارد. پروژهای مثل Nexus Mutual که مشابه ارائهدهندگان خدمات بیمهای است، با فروش پوشش ریسک، دارایی سرمایهگذاران را در برابر هک صرافیها یا باگهای قراردادهای هوشمند محافظت میکند.
ساخت سبد سرمایهگذاری
ساخت سبد سرمایهگذاری یکی دیگر از جنبههای مهم مدیریت ریسک است. انتخاب دارایی موردنظر برای خرید و مقدار آن میتواند تأثیر چشمگیری بر میزان ریسک کلی سبد سرمایهگذاری هر فرد داشته باشد. همواره باید نسبت میان مبلغ سرمایهگذاری در ارزهای دیجیتال به سایر داراییهای دیگر و حسابهای پسانداز خود را در نظر داشته باشید.
علاوه بر این، انتخاب پروژههای مناسب ارز دیجیتال برای سرمایهگذاری، بخش مهمی از مدیریت ریسک را شامل میشود. جداکردن بخشی از سبد سرمایهگذاری که مشخصاً برای انجام معاملات اختصاص داده شدهاند از سایر بخشها، نقش مهمی در مدیریت ریسک دارد.
بهعنوان یک قاعده کلی، خوب است همواره به ارزش بازار هر دارایی در سبد سرمایهگذاری خود توجه داشته باشید. با آنکه ارزهای دیجیتال بزرگی مثل بیت کوین و اتریوم دارای نوسان هستند، نسبت به پروژههایی که ارزش بازار کمتری دارند کمریسکتر بوده و نقدشوندگی بالاتری دارند و در عین حال از مزیت اثر لیندی (Lindy effect) بهره میبرند.
بر اساس اثر لیندی، هرچه عمر یک پدیده (مثلاً یک فناوری) بیشتر شود، امید به ماندگاری آن بیشتر خواهد شد. بااینحال، پروژههایی با ارزش بازار کم هم میتوانند بازدههای چشمگیری داشته باشند.
ساخت سبد سرمایهگذاری در نهایت به ریسکپذیری، اهداف مالی و زمانبندیهای سرمایهگذاری هر فرد بستگی دارد. دادههای تاریخی نشان میدهد که سرمایهگذاری در پروژههای دارای ارزش بازار بزرگتر میتواند در بازه زمانی بلندمدت سودآور باشد.
سبد سرمایهگذاری را میتوان به انواع مختلفی از داراییها اختصاص داد. گستردگی و محبوبیت توکنهای غیرمثلی (NFT) در سال جاری باعث شده بسیاری از کلکسیونرهایی که در بازار مشارکت داشتند سودهای زیادی به جیب بزنند. فراموش نکنید که این دارایی نقدشوندگی کمتری در مقایسه با توکنهای ارز دیجیتال دارد. توکنهای غیرمثلی قابلیت تبدیل ندارند، درحالیکه داراییهایی مثل بیت کوین و اتریوم در هر صرافی با قیمت مشخصی قابلمعامله هستند.
هنگامی هم که علاقه مردم به بازار کم شود، پیدا کردن خریدار با قیمت مطلوب بسیار سخت میشود، چون توکنهای غیرمثلی یک فناوری نوظهور در یک فضای نوپا هستند، بنابراین سرمایهگذاری در آنها هنوز پُرریسک است.
قراردادهای اختیار
آپشن یا اختیار معامله (Option)، نوعی قرارداد مشتقه هستند که به خریدار اجازه میدهند یک دارایی را با قیمتی مشخص خریداری کرده یا بفروشد. برای کسانی که سبد ارز دیجیتال پُروپیمانی دارند، اختیار معامله روش مؤثری برای کاهش ریسک است. اختیار فروش (Put Option)، حقِ فروش یک دارایی با قیمتی مشخص در یک بازه زمانی از پیش تعیینشده را فراهم میکند. به این ترتیب سرمایهگذاران میتوانند در صورت شروع روند نزولی در بازار، اقدام به فروش کرده و از سبد سرمایهگذاری خود محافظت کنند.
در مقابل، اختیار خرید (Call Option) قرار دارد که فرصتی برای خرید یک دارایی با قیمت مشخص در آینده را فراهم میکند و نوعی سرمایهگذاری یا بهنوعی شرطبندی بلندمدت است. اگر سرمایهگذار در ابتدای چرخش نزولی بازار دارایی خود را بفروشد و بعداً به این نتیجه برسد که بازار در آینده صعودی است، با نگهداشتن قرارداد اختیار فروش، سرمایهگذار امکان بازخرید داراییها با قیمتی مشخص را خواهد داشت. آپشنها محصولات پیچیدهای هستند و استفاده از آنها تنها به سرمایهگذاران و تریدرهای حرفهای پیشنهاد میشود، با این حال بازدههای بسیار وسوسهکنندهای برای کاربران دارند.
جمعبندی
بهطور کلی، سرمایهگذاری در ارزهای دیجیتال میتواند فوقالعاده سودآور باشد. از نظر تاریخی ارزهای دیجیتال ظرفیت و پتانسیل بالایی را از خود نشان داده است که با هیچ دارایی دیگری قابلقیاس نیست.
با آنکه عرصه داراییهای دیجیتال سرشار از فرصتها و امکانات متنوع برای سرمایهگذاری و کسب سود است، ریسک مرتبط با این حوزه را نباید به هیچ عنوان دستکم گرفت. سرمایهگذاران در ارزهای دیجیتال باید سعی کنند با تقسیم سرمایه خود و تخصیص آن به موضوعات مختلف مانند دیفای، سهامگذاری و … و بهرهبردن از پارامترهایی نظیر تحلیلهای درون زنجیرهای و میانگینگیری هزینه دلاری سعی کنند تا حد امکان ریسک سبد سرمایهگذاری خود را کاهش دهند.
بهطور کلی در هر موضوعی، سود بیشتر با ریسک زیاد همراه است. استفاده از راهبردهای پوشش ریسک قطعاً میتواند به تعدیل زمینههای ریسک و سودآوری بیشتر منتهی شود.
استراتژی سرمایه گذاری محتاطانه چیست؟
همیشه در بازار های مالی تورم و نوسانات قیمتی وجود دارد و این دو عامل جدانشدنی از سرمایه گذاری، باعث شده بسیاری از افرادی که تمایل به انجام معاملات پرخطر ندارند، از تجارت در این نوع بازار ها محروم شوند. به همین دلیل استفاده از استراتژی که به معامله گر کمک کند تا ریسک سرمایه گذاری را تا حد ممکن کاهش دهد، از روش های محبوب یک تجارت ریسکی به شمار می رود. استراتژی « Conservative Investing »، که به معنی سرمایه گذاری محافظه کارانه می باشد روشی است که اکثر سرمایه گذارانی که می خواهند در برابر تورم بازار های پر خطر به خصوص ارز دیجیتال، مصون بمانند از آن بهره مند می شوند. اما چگونه یک سرمایه گذاری محافظه کارانه را برنامه ریزی کنیم؟، با ما همراه باشید تا صفر تا صد این روش را به شما عزیزان آموزش دهیم.
آشنایی با استراتژی محتاطانه
سرمایه گذاری محافظه کارانه نوعی استراتژی معاملاتی است که حفظ سرمایه را به رشد یا بازده بازار ارجح می داند. در کل روش های سرمایه گذاری را می توان به دو نوع تهاجمی و محافظه کارانه تقسیم کرد. در روش اول سرمایه گذار ترجیح می دهد ریسک بیشتری را تقبل کند تا سود بیشتری نیز به دست بیاورد. اما در سرمایه گذاری محافظه کارانه معامله گر ریسک معامله را حدالمقدور کاهش می دهد، حتی اگر این به معنی سود کمتر باشد. بنابراین سرمایه گذاری محافظه کارانه به دنبال محافظت از ارزش سبد سرمایه گذاری خود می باشد که این عمل با استفاده از یک استراتژی کم ریسک میسر می شود. در واقع یکی از شاخص های سرمایه گذاری موفق در بازار ارز دیجیتال را می توان استفاده از استراتژی Conservative Investing، دانست. حتی اگر شما یکی از معامله گرانی هستید که می خواهید سود های عظیمی به دست بیاورید، می توانید با استفاده از این استراتژی برنامه ریزی دقیقی انجام داده و در کنار سرمایه گذاری تان، خطرات را نیز کاهش دهید. سرمایه گذاران محافظه کار معمولا ریسک معاملات خود را در بازه های کم ریسک تا ریسک متوسط قرار می دهند و با سرمایه گذاری در سهام و یا دارایی های کم ریسک تر، از خطرات احتمالی و تورم جلوگیری می کنند. با آنکه استراتژی سرمایه گذاری محافظه کارانه ممکن است از تورم محافظت کند، اما در مقایسه با استراتژی های تهاجمی بازه زمانی به سود رسیدن آن بیشتر بوده و معامله گر ممکن است در مدت طولانی به سود دلخواه دست یابد.
چگونه یک سرمایه گذاری محتاطانه داشته باشیم؟
استراتژی Conservative Investing، غالبا بر حفظ سرمایه فعلی معامله گر و جلوگیری از ریسک هر معامله متمرکز است. از این رو این روش محبوب می گوید هر سرمایه گذار باید دارایی های کم خطر تر و با ثبات را در عمده سبد سرمایه گذاری خود بگنجاند. هر معامله گر دارای یک سبد سرمایه گذاری که به آن portfolio، نیز گفته می شود می باشد که نوع دارایی که می خواهد بر روی آن سرمایه گذاری کند را مشخص می کند. این سبد صرفا یک برنامه ریزی است تا معامله گر بتواند در بازار های مالی گوناگون سرمایه گذاری کند تا در صورت سقوط یکی از آن ها، بازار دیگر رو به رشد باشد و جای ضرر تا حدی جبران شود. استراتژی محافظه کارانه نه تنها برای افرادی که به دنبال پذیرش ریسک کمتر هستند کارآیی دارد، بلکه در شرایط خاص برای معامله گرانی که سرمایه گذاری تهاجمی نیز دارند می تواند کاربرد داشته باشد. زیرا گاهی اوغات ممکن است روند بازار های مالی نزولی شود که در این شرایط معامله گر می تواند برای مدت کوتاهی سرمایه گذاری خود را از تهاجمی به محافظه کارانه تغییر دهد تا وضعیت بازار دوباره مثبت تقسیم سبد دارایی و کسب سود شود. در واقع برای داشتن یک سرمایه گذاری کم خطر تر، باید 90 درصد از سبد سرمایه گذاری خود را با دارایی هایی که از نوسان قیمتی کمتری برخوردار هستند و از روند ثابتی پیروی می کنند، پر کنید. در نتیجه برای آنکه معامله گر بتواند از طریق ریسک کم تری به سود دلخواه خود دست یابد، باید با چیدن یک استراتژی دقیق و محافظه کارانه پیش برود. اما دقیقا این استراتژی از چه چیز هایی تشکیل شده است؟ این موضوعی است که در ادامه به آن پرداخته ایم.
سرمایه گذاری بر روی دارایی های ثابت
یکی از راه های سرمایه گذاری کم خطر، افزایش سرمایه با استفاده از دارایی های ثابت است. مثلا شما می توانید سهام و یا سایر تجارت هایی که از نوسانات قیمتی کم تری برخوردار هستند، سرمایه گذاری به نسبت کم خطر تری را تجربه کنید. برای مثال در بازار بورس معمولا معامله گرانی که قصد سرمایه گذاری تهاجمی را ندارند، بر روی سهام شرکت هایی سرمایه گذاری می کنند که به نسبت از ثبات و پشتوانه بیشتری برخوردار هستند. در واقع در این روش شما با سرمایه گذاری بر روی سهام های شناخته شده، خطر معامله خود را کاهش می دهید.
تحقیق و یافتن دارایی های شناخته شده
همیشه پروژه های جدید نسبت به پروژه های قدیمی تر راه طولانی تری را پیشه رو دارند و نیاز به آزمون خطای بیشتری نیز خواهند داشت. به همین دلیل شخصی که به دنبال سرمایه گذاری کم خطر است و اولویت وی با حفظ سرمایه اش است، باید به دنبال سرمایه گذاری بر روی پروژه، سهام و یا دارایی هایی باشد که نسبت به سایر پروژه ها در بازار های جهانی شناخته شده تر باشند. برای مثال درست است که قیمت بیت کوین نیز دائما دچار نوسانات و تغییرات زیادی می شود، اما با این حال خرید بیت کوین نسبت به سرمایه گذاری در پروژه های شت کوین که تازه به بازار عرضه شده اند و سرنوشت شان مشخص نیست، از خطر کم تری برخوردار می باشد. زیرا بیت کوین یک ارز دیجیتال شناخته شده است و با تحقیق در مورد آن می توان از اطلاعات زیادی بهره مند شد.
تقسیم سبد پرفتوی
معمولا هر معامله گری برای برنامه ریزی و چیدن استراتژی معامله گری خود نیاز به یک سبد پرتفوی دارد. این سبد سرمایه گذاری می تواند شامل یک نوع دارایی و یا تعداد بی شماری از دارایی های گوناگون باشد. در روش سرمایه گذاری محتاطانه، معامله گر می تواند با تقسیم دارایی هایش تسلط بیشتری بر بازار های مختلف داشته و تنوع سبد خود را بالا ببرد. این امر تنها محدود به یک بازار نمی شود و معامله گر می تواند در عین حال دارایی خود را به شکل سهام، اوراق قرضه، ارز دیجیتال و یا سایر سرمایه گذاری ها در بیاورد. در واقع با استفاده از این استراتژی، شما در بازار های مالی بیشتری سرمایه گذاری می کنید و از هر یک از آن ها کسب سود کرده و یا ضرر خود را جبران می کنید.
ارتباط سرمایه گذاری محتاطانه و بازار ارز دیجیتال
اگر حتی فعالیت کمی در بازار ارز دیجیتال داشته باشید، می دانید که این نوع سرمایه گذاری به دلیل نوسانات قیمتی زیاد تا چه میزان پر ریسک است. با آنکه امروزه بازار ارز دیجیتال بسیار داغ است و حجم زیادی از معاملات در آن انجام می شود، با این حال عده زیادی از مردم به دلیل ریسکی بودن آن از سرمایه گذاری در این نوع بازار امتناع می کنند. اما اشخاصی که می خواهند از سرمایه گذاری در این بازار منحصر به فرد برخوردار شوند و در عین حال ریسک معاملات خود را کاهش دهند، می توانند با استفاده از استراتژی سرمایه گذاری محتاطانه از معامله در بازار ارز دیجیتال بهره مند شوند. برای این کار می توانید از طریق استراتژی های زیر کم ریسک ترین سرمایه گذاری در حوزه رمز ارز ها را داشته باشید:
1. هولد ارز دیجیتال: در این روش شما می توانید بدون نیاز به یادگیری انواع روش های حرفه ای ترید از طريق سرمايه گذاري طولاني مدت و کم خطر تر، به كسب سود بپردازيد.
2. سرمایه گذاری در کوین های مشهور: برای جلوگیری از ریسک های احتمالی از سرمایه گذاری در پروژه های جدید و ناشناخته جلوگیری کنید، حتی اگر بازده بالایی در کوتاه مدت شامل می شدند. برای مثال بیت کوین و اتریوم دو ارز دیجیتال محبوب در سراسر جهان هستند و سرمایه گذاری در آن ها به مراتب بهتر از سرمایه گذاری در شت کوین ها و یا پروژه های جدید کریپتویی می باشد.
3. کسب درآمد منفعلانه: کسب درآمد منفعلانه ارتباط مستقیم با پشتکار شما در تحقیق روزانه بازار دارد. هر چقدر اطلاعات بهتری در رابطه با ورود رمز ارز های جدید به بازار، چشم انداز بازار در گذشته و حالت فعلی، اخبار مثبت یا منفی و غیره داشته باشید می توانید پروژه های امن کریپتویی را شناسایی کرده و از آن ها بهره مند شوید. حتی اگر بخواهیم از زاویه دیگر قضیه نیز نگاه کنیم با تحقیق روزمره بازار، می توانید پیش از بقیه سرمایه گذاران از سقوط یک کوین با خبر شده و از به خطر افتادن سرمایه خود جلوگیری کنید.
اگر بخواهیم جمع بندی از مطلب بالا داشته باشیم، به دلیل نوسانات شدید بازار کریپتو استراتژی سرمایه گذاری محتاطانه می تواند به معامله گران کمک کند تا از به خطر افتادن سرمایه خود تا حد امکان جلوگیری کرده و برنامه دقیقی برای سبد سرمایه گذاری خود تعیین کنند. این روش همچنین به دوری از تورم کمک کرده و باعث می شود سرمایه گذاران یک معامله کم ریسک تر نسبت به ماهیت ذاتی بازار کریپتو را تجربه کنند.
دیدگاه شما